Tondeldozen, aanstekers uit vroeger tijden

Al geruime tijd geleden zijn wij verhuisd van Watergang, hooguit een halfuurtje fietsen van Old Memories, naar het buitengebied van Friesland. Noordelijker kan haast niet zonder natte voeten te krijgen in de Waddenzee. Het waait er altijd flink en het is er dus wat wij autochtone Friezen fris, en allochtonen bepaald koud noemen. Het is er ‘s-nachts ook aardedonker. Behalve van maan en sterren valt er geen licht te bekennen. De behoefte aan warmte en licht is vooral bij de winterdag dus groot. Dat brengt me als vanzelf op het onderwerp dat ik vandaag met u zou willen behandelen.

Warmte en licht

Voor beide is vuur nodig en een paar eeuwen geleden werd voor het maken daarvan vaak een tondeldoos gebruikt. Wat is een tondeldoos eigenlijk en hoe ziet hij eruit? Om met dat laatste te beginnen: het meest bekende type bestaat uit een circa 10 cm lange holle cilinder van een paar centimeter in doorsnee, met aan de ene kant een daar binnenin verschuifbare bodem en aan de andere kant een over het cilindertje heen sluitend dekseltje. Dekseltje en bodem zitten aan de buitenkant aan elkaar vast met een kettinkje. De meeste van dit soort tondeldoosjes zijn gemaakt van messing. Ze werden in Friesland traditioneel met een messing kooltjestangetje aan de staart van de klok gehangen.

Dit soort tondeldoosjes werd soms ook wel van zilver vervaardigd, maar komt in dit materiaal maar zelden voor. Meer dan een stuk of tien ben ik er niet tegengekomen.

De werking van een tondeldoos

De werking van het apparaat is weliswaar heel eenvoudig te beschrijven, maar het was toch nog een hele kunst om er vuur uit te krijgen. In het doosje bewaarde je tondel, en tondel was de verzamelnaam voor organisch licht ontvlambaar materiaal: gedroogd gras, lisdodde-, distel- of paardebloempluis, verkoold lapje linnen of katoen. De naam tondel is overigens afgeleid van de naam van de tonderzwam (Polyporus (Fomes) formentarius), die van oorsprong voor de vervaardiging van tondel werd gebruikt, maar door de zeldzaamheid meestal door de andere hiervoor genoemde materialen werd vervangen. De kunst was nu om met behulp van een stukje staal en een vuursteentje een vonk op de tondel te laten vallen en die tondel zo aan het gloeien te krijgen. Door zachtjes te blazen kreeg je een vlammetjes, waarmee dan een groter vuurtje kon worden aangestoken. De manipulatie met de vuurslag, zoals het apparaat ook wel werd genoemd lukte vaak pas na veel moeite.

De zwavelstok en de lucifer

De uitvinding van de zwavelstok en later de lucifer was dan ook een uitkomst. Zo’n met zwavel geprepareerd stokje hoefde je maar langs een ruw voorwerp te strijken et voilá, een vlammetje aan een stokje was het resultaat. Natuurlijk was het gevaarlijk om die licht ontvlambare stokjes los in de zak te dragen. Daarvoor diende een doosje waaop een strijkvlak was aangebracht. Vaak waren die veelal als geschenk uitgevoerde luxe doosjes van kostbaar materiaal. Zilver was bijvoorbeeld zeer geliefd. Al was de werking van dit soort aansteker- doosjes natuurlijk volkomen anders dan die van de tondeldoos, de functie, het maken van vuur bleef hetzelfde.

Zilveren zwavelstokdoosje of tondeldoosje

Geen wonder dus, dat men, der gewoonte getrouw,de naam tondeldoos voor dit handige voorwerpje handhaafde. Hoe had men het ook anders moeten noemen> Vuuraanmakerstokjesstrijkdoosje soms?

Zilver.nl heeft naar ik me laat vertellen een uitgebreide sortering zilveren tondeldoosjes in de webshop en vitrines. Aardig cadeau-idee lijkt me.

 

Lees ook:

Zilveren kandelaar, van lichtbron naar sfeermaker

Een compendium, naai- ofwel reisnecessaire