Weet u waar Nieuwe Pekela ligt? Bent u wel eens in Nieuwe Pekela geweest of in Oude Pekela? Waarschijnlijk zeer weinigen van u. Beide plaatsen liggen in het oosten van Groningen. In Nieuwe Pekela staat een prachtig klein museum het Kapiteinshuis.
Het Kapiteinshuis
Inhoudsopgave
Hoezo het Kapiteinshuis? Bijna niemand heeft er anno 2019 weet van dat de Veenkoloniale Zeevaart in de 19e eeuw tot ongekende bloei kwam. Meer dan 60% (!) van de Nederlandse vloot kwam uit plaatsen als Oude- en Nieuwe Pekela, Sappemeer, Veendam en Wildervank. Varend op relatief kleine schepen bevoeren zij de wereldzeeën en veel stuurmans- en kapiteinsvrouwen gingen mee aan boord.
De Veenkoloniën danken hun bestaan en hun groei aan de turf die vanaf halverwege de 17e eeuw werd gestoken en door kleine schepen overal heen werd vervoerd en ook naar Amsterdam, Bremen en Hamburg. Uit de turfvaart had zich de Veenkoloniale zeevaart ontwikkeld. Veenkoloniale kapiteins gingen de zeeën bevaren. Vooral op de Oostzee havens ontstond een grote handel en de Sonttol registers die bewaard zijn gebleven in archieven in Kopenhagen, geven aan dat tussen 1497-1857 er 1.800.000 scheeps passages zijn geweest. In de registers werden geschreven de naam van het schip, de kapitein, de lading, de thuishaven, de bestemmingshaven en de datum van doorvaart. Een ongelofelijke bron van historische informatie die sinds een aantal jaren online wordt gezet. En daarin zijn vele kapiteins uit de Pekela’s te vinden.
De vroegere directeur van het Gronings museum Bram Westers werd geboren in Nieuwe Pekela. Op 61 jarige leeftijd stichtte hij in 1989 in zijn geboorteplaats het kleine museum Het Kapiteinshuis. Het was een oud kapiteinshuis uit het laatst van de 18e eeuw, wat in 1799 werd gebouwd door het echtpaar Boon-Koop.
Zilversmeden uit de Pekela’s
Een kapiteinshuis had een wat andere structuur dan een boerderij. Aan de voorkant van het kapiteinshuis zie je meteen dat het geen boerderij is geweest. En zodra er rijkdom kwam in een kleine of grote plaats of in een stad kwamen er de zilversmeden. Zo ook in de Pekela’s.
In het Kapiteinshuis is een groeiende collectie te zien van zilverstukken van de hand van lokale zilversmeden. Tussen de jaren 1769 en 1905 hebben we 55 zilversmeden kunnen traceren. Een hele bijzondere zilversmid is geweest Wildrik Botjes, die er zilversmid was tussen 1838-1867. Hij werd geboren in 1814 als zoon van een landbouwer in Oostwolder Polder, gemeente Midwolda en vestigde zich als horlogemaker en zilversmid in Nieuwe Pekela. Misschien is de basis gelegd voor zijn latere passie, dat men er ’s nachts de immense sterrenhemel goed kon zien en sprak hij mogelijk vele zeelieden die veel kennis bezaten op het gebied van de sterrenkunde, opgedaan bij het bepalen van hun positie op zee.
Zilversmid Wildrik Botjes
Of Wildrik Botjes ooit het planetarium van Eise Eisinga in Franeker heeft gezocht, is niet bekend. Eisinga bouwde zijn planetarrium tussen 1774-1781 in zijn woonkamer in Franeker. Er leefde in die tijd een grote angst voor botsende planeten waardoor de aarde zou kunnen vergaan. Eisinga toonde aan dat die angst ongegrond was. Wildrik Botjes bouwde vele jaren later een bescheiden tafelmodel waarschijnlijk voor zijn eigen plezier. Zijn vakkennis als horlogemaker en zilversmid kwam hierbij goed van pas.
Botjes schonk zijn eerste planetarium aan zijn neef Botje Hinderikus Bos, ook amateur-astronoom. Daarna begon hij aan een tweede schaalmodel. Wildrik Botjes overleed in 1874. Een paar jaar eerder was zijn neef naar Amerika verhuisd met medeneming van zijn planetarium. Dat planetarium werd door zijn nazaten in 1989 geschonken aan het Calvin College in Grand Rapids, Michigan. Het werd gerestaureerd. Het tweede planetarium bleef in bezit van de familie Botjes en verstofte ergens op een zolder. Een Haagse klokkenmaker heeft al eens geprobeerd het geheel aan de praat te krijgen maar zonder resultaat. In 1984 schonk de familie het aan het Eise Eisinga Planeterium in Franeker, waar het in 2012 vakkundig werd gerestaureerd door klokkenmakers Jacob ten Hoeve uit Joure en Hans Noordmans uit Sneek.
Het Kapiteinshuis heeft in hun zilver collectie een zilveren doosje gemaakt door Wildrik Botjes.
Wildrik Botjes. – Foto: Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
Botjes’ planetarium is te bezichtigen op www.planetarium-friesland.nl
Voor meer informatie over Het Kapiteinshuis.nl
Jeanne van Ammers-Douwes
Mvr.J. Ammers-Douwes heeft samen met Dhr.A. Bruitsman het prachtige boek ‘Zilveren Meesterwerken uit Zaanstreek geschreven’, meer informatie over het boek en om het boek te bestellen kunt u terecht op www.zaansezilversmeden.nl
Bekijk de collectie zilveren doosjes antiek op zilver.nl