Nu weten we het zeker : deze speldenkussens zijn echt Fries!

Streekgebonden zilver

Inhoudsopgave

Ondanks dat Nederland maar een klein landje is, bestonden er vroeger grote regionale verschillen. Deze streekgebonden eigenaardigheden hebben ertoe geleid dat we bepaalde zilveren voorwerpen of versieringen aan een bepaalde streek toeschrijven.

“Friese” speldenkussens

In diverse boeken en artikelen valt te lezen dat er in de 18^e en vroeg 19^e eeuw een specifiek soort speldenkussens werd gemaakt in Friesland. Telkens is niet zeker of de speldenkussens daadwerkelijk uit Friesland komen: het zilver is namelijk ongemerkt.

“Fries” model

Het vroege “Friese” model speldenkussen bestaat uit een een ronde of ovalen zilveren band. Onderaan deze band zit een puntje en bovenaan een oog. Dit oog werd gebruikt om het speldenkussen met een ketting aan een chatelaine te hangen. In de opening – omvat door de zilveren band – zit een hard kussen. De spelden waren nog niet van roestvrij metaal en de aanslag die zich op de spelden vormde werd er door de harde vulling afgewreven. Later kregen de speldenkussens ook een hartvormige omtrek, naast de ronde of ovale.

[su_row][su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]

Chatelaine voor dames

[/su_column] [su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]

Horlogeketting,afbeelding uit 1905

[/su_column][/su_row]

Een chatelaine – het Zwitserse zakmes van nu

Wat is een chatelaine nou precies? De chatelaine is een rokhaak met daaraan kettingen met verschillende handige accessoires. Denk hierbij aan een zilveren naaldenkoker, speldenkussen, vingerhoedhuisje (een doosje met een vingerhoed), breischede, schaar…. Hoe meer zilveren accessoires eraan hingen, hoe duurder het geheel – en dus ook des te meer aanzien voor de eigenaresse. Er zijn ook andere benamingen voor de chatelaine: “tuigje” en “prak” zijn vooral in Friesland gangbare synoniemen.

Voor dames en heren

De chatelaine is al bekend vanaf de 16^e eeuw; toentertijd werd hij vooral door kasteelvrouwen gebruikt. Zij hadden er sleutels aan hangen van bijvoorbeeld de provisiekasten. Zo kon het personeel niets stelen van bijvoorbeeld dure thee of specerijen.

Ook heren kennen een chatelaine, maar dan zonder haak. Deze staat meer bekend onder de naam “horlogeketting”. De heren droegen vesten met, in beide voorpanden, een vestzakje. Het horloge hing aan de éne kant van de ketting en dat ging in het ene vestzakje. De andere kant van de ketting had een musketonsluiting; deze werd vastgemaakt aan het andere vestzakje of in een knoopsgat van het vest. Soms hangt er aan de ketting een signet of sleuteltje; de oude horloges werden namelijk met een sleuteltje opgewonden.

[su_row][su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]

[/su_column] [su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]

[/su_column][/su_row]

Twee speldenkussens – een bijzonder vergelijk

Op bovenstaande foto’s staan beide zijden van twee oude speldenkussens. Opmerkelijk zijn de mooi versierde zilveren banden. Op de linker foto staat de ene kant van het speldenkussen. De afgebeelde persoon is precies hetzelfde: een vrouw die leunt op een anker, het symbool van de hoop. In de andere hand houdt zij een vogel.

Op de rechter foto heeft alleen het zwarte kussen een andere afbeelding. Het betreft weer een vrouw, nu leunend op een pilaar met in een boek in de hand. Dit boek is waarschijnlijk een bijbel, het teken van het geloof. Zo komen geloof, hoop en liefde – de hartvorm van het kussen – mooi tot uiting.

Naast de figuren heeft het rode kussen bovenop nog een zeilschip. Zou dit speldenkussen gemaakt zijn voor een kapiteinsvrouw, met 2 maal het anker de hoop uitdrukkend dat haar man een behouden vaart heeft?

Echte Friese speldenkussens!

Uniek is dat dit de eerste speldenkussens zijn, die ik tegenkom, die voorzien zijn van een zilverkeur. Beide speldenkussens komen niet uit de 18^e, maar uit de vroeg 19e eeuw: ze zijn gemaakt door zilversmid Pieter Schmidt uit Leeuwarden. Het zwarte kussen dateert uit 1817 en het rode uit 1826.

Omdat deze beide speldenkussens mooi gekeurd zijn, kunnen we nu echt concluderen dat dit model speldenkussen echt Fries is, en echt 19^e eeuws. Waarschijnlijk zijn de ongemerkte speldenkussens, identiek qua grootte en model, ook van Friese origine. Maar let op: tegenwoordig worden deze modellen ook weer gemaakt. Ze zijn keurig voorzien van moderne zilverkeuren, waaruit blijkt dat ze nu niet alleen door Friese zilversmeden worden nagemaakt.

Friese accessoires voor de chatelaine

Nu we hebben aangetoond dat het de Friese zilversmeden waren die de speldenkussen voor chatelaines maakten, kijken we nog even verder. De hierboven genoemde zilversmid Pieter Schmidt heeft in ieder geval ook een naaldenkoker gemaakt. De koker werd, voorzien van kettingen, aan de chatelaine gehangen. Ook deze koker is versierd met figuren, misschien een specialiteit van deze zilversmid.

In ieder geval heeft deze Pieter Schmidt ervoor gezorgd dat wij nu weten dat de oude harten in Friesland thuishoren. Door hem klopt ons hart nu ook sneller!